Jakub Winkler: żydowski żołnierz Napoleona podający się za ewangelika

Barański Marek Z. > Szymanowska Zygmunta > Szymanowski Zygmunt > Szymanowski Władysław > Szymanowski Karol > Winkler Emilia > Winkler Jakub

27 września 1791 roku Francja – w ramach reform wprowadzanych podczas Wielkiej Rewolucji – zrównała prawa francuskich Żydów z prawami pozostałych obywateli1. Kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców tego kraju stało się wówczas pierwszymi wyznawcami religii mojżeszowej w Europie, którzy uzyskali pełnię praw obywatelskich. W rezultacie Francja zaczęła być postrzegana jako państwo przyjazne Żydom, a gwarantowana przez nią równość obywatelska stała się wzorem dla żydowskich mieszkańców w innych krajach2.

W kontekście emancypacji Żydów istotną postacią był wywodzący się z ruchu rewolucyjnego Napoleon Bonaparte. Podczas prowadzonej przez niego kampanii we Włoszech (1796-1797) żołnierze zwycięskiej armii francuskiej burzyli mury gett, zrywali z ubrań wyznawców religii mojżeszowej stygmatyzujące żółte łaty oraz sadzili wokół synagog „drzewka wolności”. W 1799 roku, po zdobyciu Gazy w Palestynie, Bonaparte wezwał Żydów z Azji i Afryki do podjęcia – przy jego wsparciu – dzieła odbudowy Jerozolimy3. Osiem lat później, już jako cesarz Francuzów, powołał Sanhedryn – radę składającą się z rabinów oraz najważniejszych przedstawicieli społeczności żydowskiej, głównie z Francji i północnych Włoch. Do zadań tej instytucji należało m.in. dostosowanie interpretacji prawa żydowskiego do wymogów epoki oraz opracowanie projektu nowej organizacji wszystkich synagog w Europie4. Zamierzenie to miało wspomóc Napoleona I w podboju i zjednoczeniu kontynentu pod jego przewodnictwem. Pomimo że część późniejszych decyzji cesarza doprowadziło do ograniczenia praw cywilnych Żydów, wielu wyznawców religii mojżeszowej nadal wspierało go finansowo lub walczyło w szeregach jego armii – z nadzieją na upowszechnienie idei równouprawnienia i wolności5.

Ryc. 1. Cesarz Napoleon I wydający dekret o emancypacji Żydów, 1806. Malowidło autorstwa Louisa François Couché (1782-1849) (źródło: Gallica Digital Library)

Jeniec rosyjski z wojska francuskiego

Niewykluczone, że podobnymi przesłankami kierował się również Jakub Winkler (ok. 1771 – 1840) – Żyd pochodzący ze Strasburga w Prusach Zachodnich (dzisiejszej Brodnicy w województwie kujawsko-pomorskim) (Ryc. 2). Zarówno on, jak i jego żona Karolina König (ok. 1778 – 1847), zostali w akcie chrztu ich syna Karola Fryderyka z 1816 roku opisani jako byli jeńcy rosyjscy z armii francuskiej6. Niestety, nie wiadomo, o jaką jednostkę wojskową chodziło, w jakich okolicznościach Winklerowie dostali się do niewoli, ani w jaki sposób zostali uwolnieni. Wciąż nie udało się również ustalić, kiedy i gdzie zawarli związek małżeński, ani jak trafili do Izabelina koło Wołkowyska w dzisiejszym obwodzie grodzieńskim w Białorusi, gdzie – wówczas w zborze polskich kalwinów7 – odbył się chrzest ich syna.

Ryc. 2. Uproszczone drzewo genealogiczne potomków Jakuba Winklera i Karoliny König (opracowanie: Marek Z. Barański)

Niewątpliwie kluczem do odpowiedzi na powyższe pytania są wydarzenia związane z wojną I Cesarstwa Francuskiego i jego sojuszników z Imperium Rosyjskim, trwającą od 24 czerwca do 25 grudnia 1812 roku. W czasie inwazji na Rosję w Wołkowysku krótko stacjonował VII Korpus Wielkiej Armii, dowodzony przez generała Jeana-Louisa-Ébénézera Reyniera. Korpus ten – w którego skład wchodzili głównie Sasi (stąd powszechne określenie: Korpus saski lub Korpus saksoński) – działał na południe od głównych sił napoleońskich, rozgrywając mniejsze bitwy z wojskami rosyjskimi (Ryc. 3). Do tych starć zalicza się bitwę pod Wołkowyskiem z 14 – 15 listopada 1812 roku, w której obie armie poniosły znaczne straty, a samo miasto zostało poważnie zniszczone. Skutkiem tego było czasowe przeniesienie funkcji administracyjnych do pobliskiego Izabelina. W trakcie walk VII Korpus wspierany był przez Korpus austriacki pod dowództwem księcia Karla Philippa Schwarzenberga oraz 32. dywizję piechoty generała Pierre’a Françoisa Josepha Durutte’a (obejmującą pięć karnych regimentów francuskiej piechoty liniowej oraz jeden regiment z Würzburga). W bitwie uczestniczyła prawdopodobnie również brygada generała Walentego Kwaśniewskiego (13. pułk piechoty oraz regiment warszawskiej gwardii narodowej)8.

Ryc. 3. Trasy przemarszu i działań Korpusu saskiego w okresie od 12 lipca a 10 sierpnia 1812 roku oraz od 17 października 1812 do 1 stycznia 1813 roku (źródło: Snopkiewicz, J. 2010. Armia saska 1763-1815, t. 2. Seria Wojownicy. Inforteditions)

O tym, jak ciężkim starciem była bitwa pod Wołkowyskiem, świadczą wspomnienia saskich huzarów: „Nigdy w czasie tej kampanii nasz korpus nie doznał większego wysiłku niż tej pełnej walk nocy. Od 3 rano, kiedy zaczął się nieprzyjacielski atak, aż do późnego wieczora, przy wściekłym zimnie, stojąc na wzgórzu, ze wszystkich stron wystawione na wiatr, bez pożywienia, walcząc nasze oddziały znajdowały się w warunkach, gdy najwyższe zmęczenie mogło wyczerpać ludzką naturę i złamać najsilniejszych. Podczas tej nocy ustawieni na wzgórzu rekruci piechoty w ciągu pół godziny zostali straceni, podobny efekt wystąpił dzięki biegom w te i z powrotem, torowaniu sobie drogi przez kopny śnieg, co u wielu wyczerpało ostatnie siły, spowodowało odmrożenia i w końcu śmierć9.„

Czy Jakub i Karolina Winklerowie byli w jakikolwiek sposób powiązani z Korpusem saskim lub wspierającymi go jednostkami (na przykład brygadą generała Kwaśniewskiego), a także czy trafili do niewoli rosyjskiej podczas lub w wyniku bitwy pod Wołkowyskiem – pozostaje jedynie luźną hipotezą. Równie prawdopodobne są inne scenariusze związane z wojną roku 1812, w tym te dotyczące odwrotu wojsk Napoleona I.

Ślub z Karoliną König

W roku inwazji na Rosję Jakub Winkler i Karolina König mieli odpowiednio około 40 i 34 lata. Biorąc pod uwagę ich dojrzały wiek, możliwe jest, że zawarli związek małżeński jeszcze przed 1812 rokiem. W takim przypadku ich powiązanie z armią napoleońską staje się jeszcze bardziej zagadkowe. Z drugiej strony nie można wykluczyć, że w chwili przystępowania do sakramentu małżeństwa oboje byli już owdowiali – taki scenariusz wydaje się nawet bardziej prawdopodobny.

Zakładając, że Jakub Winkler rzeczywiście służył w armii francuskiej, nie można wykluczyć, że zawarł związek małżeński z Karoliną König w trakcie swojej służby wojskowej. Dekret z 8 marca 1793 roku umożliwiał żołnierzom zawieranie małżeństw nawet bez zgody przełożonych. Warto zauważyć, że Wielkiej Armii towarzyszyły nie tylko żony oficerów, lecz także stosunkowo liczna grupa kobiet określanych mianem markietanek. Ich zadaniem było dostarczanie żołnierzom tytoniu, alkoholu, żywności, odzieży, lekarstw oraz różnego rodzaju drobnych przedmiotów. Zajmowały się także przygotowywaniem posiłków, praniem bielizny, opatrywaniem ran, a niekiedy również prostytucją. Zdarzało się, że uczestniczyły bezpośrednio w działaniach zbrojnych10.

Wobec zniesienia obowiązku zawierania ślubów kościelnych łatwo było przedstawić markietankę jako swoją prawowitą żonę – nie wymagano bowiem żadnych dokumentów potwierdzających małżeństwo11. Możliwe więc, że Jakub i Karolina Winklerowie nigdy formalnie nie zawarli związku małżeńskiego. Faktem jest, że w metrykach zboru izabelińskiego z lat 1810-1834 nie ma wzmianki o ich ślubie, a jak dotąd nie udało się odnaleźć takiego aktu także w innych źródłach. O samej Karolinie König wiadomo niewiele – była Prusaczką wyznania augsburskiego.

Ukrywane pochodzenie

Jakub i Karolina Winklerowie zostali określeni w akcie chrztu swojego syna jako „Jaśnie Wielmożni Państwo”12, co sugeruje wysoką pozycję w ówczesnej hierarchii społecznej. Taki tytuł budzi jednak pewne wątpliwości. Pierwotna informacja o przynależności Jakuba do kościoła ewangelicko-reformowanego została bowiem uzupełniona sprostowaniem, w którym mowa jest o jego żydowskim pochodzeniu (Ryc. 4). Można jedynie domyślać się, jakie motywy stały za ukrywaniem przez niego swojego prawdziwego wyznania.

Ryc. 4. Fragment aktu chrztu Karola Fryderyka Winklera, zawierający informację o ukrywaniu prawdziwego pochodzenia przez jego ojca, Jakuba Winklera (źródło: Litewskie Centralne Archiwum Państwowe / The Genealogical Society)

Informacja o żydowskim pochodzeniu Jakuba Winklera pojawia się również w aktcie urodzenia jego córki, Emilii – późniejszej żony Karola Szymanowskiego (Szymanowicza):

„Roku 1820 Miesiąca Marca, Dnia 21 we Zborze Izabelińskim ochrzciłem Córeczkę Pana Jakóba Winklera Sztrasburczyka Jeńca Rossyyskiego y Pani Karoliny z Königów Winklerowey Prusaczki, Małżonków, spłodzoną z Oyca (jak się później wydało) Starozakonnego, udającego się za Ewangelika wnet Augszpurgskiey wnet Reformowaney Konfessyi, z Matki zaś istotney Ewangeliczki Wyznania Augszpurgskiego13.”

Na marginesie wspomnianego wpisu znajduje się notatka informująca, że Jakub Winkler jest jeszcze nieochrzczony, ale ochrzcić się obiecuje (Ryc. 5). Wzmianka ta rzuca nieco więcej światła na jego stosunek do religii i tradycji.

Ryc. 5. Akt chrztu Emilii Winkler, córki Jakuba Winklera i Karoliny König, z 1820 roku (źródło: Litewskie Centralne Archiwum Państwowe / The Genealogical Society)

Wśród świadków chrztu Emilii Winkler wymienionych jest kilku oficerów armii carskiej – m.in. z Litewskiego Pułku Lejbgwardii oraz 47. Pułku Jegrów, wchodzących w skład Samodzielnego Korpusu Litewskiego. Jednostka ta, powołana w 1817 roku i stacjonująca na Grodzieńszczyźnie, składała się głównie z rdzennych mieszkańców tzw. Ziem Zabranych – Polaków, Litwinów i Rusinów z guberni wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, a także obwodu białostockiego oraz guberni wołyńskiej i podolskiej. Warto dodać, że za panowania Mikołaja I Romanowa Korpus litewski podany został intensywnej rusyfikacji. Żołnierze tej jednostki brali m.in. udział w tłumieniu powstania listopadowego14.

Niektóre z osób, które były świadkami chrztu Emilii Winkler, pojawiają się również przy okazji innych ceremonii w zborze izabelińskim z lat 1810-1834. W tym przypadku uwagę zwraca jednak zarówno liczba, jak i pozycja społeczna oraz funkcje pełnione przez świadków. Oprócz wspomnianych oficerów, wśród obecnych znalazły się m.in. żona oficera, diakon i kantor zboru izabelińskiego, a także córka seniora dekanatu zaniemskiego, będąca jednocześnie córką duchownego, który przeprowadzał ceremonię chrztu.

Suwałki

W 1823 roku Winklerowie mieszkali już w Suwałkach, o czym świadczy akt chrztu ich syna Aleksandra15. Na uwagę zasługuje fakt, że sakrament ten został udzielony w obrządku rzymskokatolickim, mimo że w Suwałkach funkcjonowała wówczas parafia ewangelicko-augsburska.

Nie są znane powody opuszczenia Izabelina i przeprowadzki rodziny Winklerów do Suwałk, oddalonych o blisko 180 kilometrów na północny zachód. Czy to stąd pochodziła Karolina König? Czy Jakub Winkler – ze względu na swoje żydowskie pochodzenie – doświadczał w Izabelinie prześladowań? Czy miał już dość bycia nakłanianym do przyjęcia chrztu? A może decyzja ta była podyktowana wyłącznie względami ekonomicznymi?

Suwałki okazały się ostatnim miejscem zamieszkania Jakuba Winklera. To właśnie tam zmarł 24 czerwca 1840 roku. W akcie jego zgonu, sporządzonym w parafii rzymskokatolickiej w Suwałkach, opisany został lakonicznie jako wyrobnik, syn nieznanych rodziców, który pozostawił po sobie żonę Karolinę z Konicków (nazwisko panieńskie wdowy – „König” – zostało tu spolszczone)16 (Ryc. 6). Dokument ten nie przynosi jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy Jakub Winkler ostatecznie przeszedł na katolicyzm, czy też do końca życia ukrywał swoje żydowskie pochodzenie.

Ryc. 6. Akt zgonu Jakuba Winklera 1840 roku (źródło: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Suwałkach, Oddział Terenowy w Białymstoku / http://www.szukajwarchiwach.gov.pl).

Karolina Winkler przeżyła męża o blisko siedem lat. Zmarła w Suwałkach 11 czerwca 1847 roku. Co istotne, jej akt zgonu został odnotowany w księgach metrykalnych lokalnej parafii ewangelicko-augsburskiej17 (Ryc. 7). W przeciwieństwie do swojego męża, Karolina Winkler pozostała wierna wyznaniu, w którym została wychowana.

Ryc. 7. Akt zgonu Karoliny Winkler z 1847 roku (źródło: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Suwałkach, Oddział Terenowy w Białymstoku / http://www.szukajwarchiwach.gov.pl)

Post scriptum

Żywa pamięć o przeszłości rodziny Szymanowskich oraz rodzin z nią spokrewnionych nie obejmuje żadnych wspomnień sugerujących pochodzenie żydowskie. Tymczasem badania genetyczne potomków Jakuba Winklera w piątym pokoleniu wykazują obecność markerów typowych dla populacji aszkenazyjskiej. Jednocześnie wyniki testów wskazują zachodnią i środkowo-zachodnią Ukrainę, a w mniejszym stopniu również wschodnią Polskę, jako prawdopodobne regiony zamieszkania przodków o żydowskim pochodzeniu. Udział genów aszkenazyjskich szacowany jest na poziomie od ok. 1,6 do ok. 2,9%, w zależności od osoby oraz firmy przeprowadzającej analizę DNA18. Dzięki stale powiększającej się bazie danych, wyniki te są regularnie aktualizowane i uszczegółowiane.

Nie jest możliwe jednoznaczne ustalenie, czy wszystkie lub jaka część wykrytych genów aszkenazyjskich u wspomnianych potomków Jakuba Winklera pochodzi właśnie od niego. Faktem pozostaje jednak, że jest on jak dotąd jedyną osobą w drzewie genealogicznym rodziny Szymanowskich, której żydowskie pochodzenie znajduje potwierdzenie w księgach metrykalnych lub innych dostępnych źródłach archiwalnych. Prawdopodobna data jego urodzenia – około 1771 rok – mieści się w przedziale od około 1730 do 1820 roku. W tym samym przedziale czasowym, jak sugeruje algorytm wykorzystywany przez firmę 23andMe, miała się urodzić osoba będąca jednym z przodków (lub jedną z przodkiń) rodziny Szymanowskich, która była pod względem genetycznym w pełni Żydem lub Żydówką. Warto jednak mieć świadomość, że wskazany algorytm nie uwzględnia możliwości, iż geny charakterystyczne dla danej populacji mogły zostać odziedziczone po więcej niż jednej osobie19.

marek z. barański

Przypisy końcowe

  1. Benzion Dinur (Dinaburg), „Emancipation,” Encyclopaedia Judaica, 2008, dostęp 22 czerwca 2023, https://www.jewishvirtuallibrary.org ↩︎
  2. Paula E. Hyman, The Jews of Modern France (Berkeley: University of California Press, 1998). ↩︎
  3. „Żydzi – Izrael,” Izrael.badacz.org, dostęp 22 czerwca 2023, http://www.izrael.badacz.org ↩︎
  4. Wielki Sanhedryn paryzki w roku 1806 przez Napoleona I. zwołany: przyczynek historyczny do rozjaśnienia kwestyi żydowskiej (Warszawa: Henryk Natanson, 1861), dostęp 22 czerwca 2023, https://rcin.org.pl ↩︎
  5. Rafał Żebrowski, „Sanhedryn Wielki,” Delet.jhi.pl, dostęp 22 czerwca 2023, https://delet.jhi.pl ↩︎
  6. Litewskie Centralne Archiwum Państwowe, sygn. 606/1/192?, Akta metrykalne zboru ewangelicko-augsburskiego w Izabelinie, akt z 21 marca 1820 roku, dostęp 22 czerwca 2023, http://familysearch.org ↩︎
  7. Jerzy Maroszek, „Inskrypcje ze zbioru w Izabelinie,” Białostocczyzna, nr 1/21 (1991). ↩︎
  8. Janusz Snopkiewicz, Armia saska 1763–1815, t. 2, seria Wojownicy (Zabrze: Inforteditions, 2010), ???. ↩︎
  9. Ibid., ???. ↩︎
  10. Paweł Kaniewski i Karolina Kostrzewa, „Kobiety Wielkiej Armii Napoleona. Szkic do portretu,” Studia z historii społeczno-gospodarczej 9 (2011): 43–57. ↩︎
  11. Ibid., ??? ↩︎
  12. Litewskie Centralne Archiwum Państwowe, sygn. 606/1/192?, Akta metrykalne zboru ewangelicko-augsburskiego w Izabelinie, akt z 10 kwietnia 1816 roku, dostęp 22 czerwca 2023, http://familysearch.org ↩︎
  13. Litewskie Centralne Archiwum Państwowe, sygn. 606/1/192?, Akta metrykalne zboru ewangelicko-augsburskiego w Izabelinie, akt z 21 marca 1820 roku, dostęp 22 czerwca 2023, http://familysearch.org ↩︎
  14. Michał Kulik, Armia rosyjska w Królestwie Polskim w latach 1815–1856 (Warszawa: Instytut Historii PAN, 2019), ??? ↩︎
  15. Archiwum Państwowe w Suwałkach, sygn. ???, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Suwałkach, akt nr 1823/154, dostęp 22 czerwca 2023, http://genealodzy.pl ↩︎
  16. Archiwum Państwowe w Suwałkach, sygn. 63/165/0/1/56, Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Suwałkach, akt nr 1840/101, dostęp 22 czerwca 2023, http://szukajwarchiwach.gov.pl ↩︎
  17. Archiwum Państwowe w Suwałkach, sygn. 63/194/0/1/9, Akta stanu cywilnego parafii ewangelicko-augsburskiej w Suwałkach, akt nr 1847/27, dostęp 22 czerwca 2023, http://szukajwarchiwach.gov.pl ↩︎
  18. Prywatny raport genetyczny dotyczący pochodzenia wybranych potomków Jakuba Winklera, opracowany przez firmę 23andMe (13.09.2025), dostęp 23 kwietnia 2025, http://23andme.com ↩︎
  19. Katarzyna Bryc, Eric Y. Durand i Joanna Mountain, White Paper 23-14: Ancestry Timeline (23andMe, 2017). ↩︎

Dodaj komentarz