Barański Marek Z. > Szymanowska Zygmunta > Dmochowska Zofia > Dmochowski Teofil > Aleksander Dmochowski

wpis jest zaktualizowaną wersją artykułu autorstwa Marka Z. Barańskiego i Katarzyny Regulskiej, który ukazał się 08.09.2018 roku na stronie dmochowscy.info

Franciszek (1855-1875) i Teofil (1859-1921) Dmochowscy – synowie Aleksandra Dmochowskiego z jego drugiego małżeństwa z Agnieszką z Godlewskich – należeli do linii Dmochowskich herbu Pobóg, osiadłej w Drewnowie-Dmoszkach i posiadającej cząstkowe prawa do tej mazowieckiej wsi (Ryc. 1).

Rycina 1. Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego z XIX w., ukazujący położenie wsi Drewnowo-Dmoszki oraz jej najbliższe otoczenie (źródło: igrek.amzp.pl)

Obaj bracia spędzili jednak swoje dorosłe życie na Litwie, gdzie byli właścicielami majątku obejmującego dobra Kumiecie (lit. Kumečiai) i dalsze, położone około 25 km na zachód od Olity (lit. Alytus) (Ryc. 2). Historia Franciszka i Teofila aż do 2017 roku była znana tylko fragmentarycznie i jedynie w wąskim kręgu osób z nimi spokrewnionych. Osoby te reprezentują trzy odgałęzienia drzewa genealogicznego, których wspólnym przodkiem jest Norbert Dmochowski (ok. 1690-ok. 1760), dziedzic cząstkowy wsi Drewnowo-Dmoszki i Żelazy-Brokowo (Ryc. 3). Zależnie od rodzinnej perspektywy, historia ta prezentowała się nieco inaczej, a przekazy ustne zawierały luki w różnych miejscach.

Rycina 2. Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego z XIX w., ukazujący lokalizację wsi Kumiecie i jej najbliższe otoczenie (źródło: igrek.amzp.pl)

W pamięci bezpośrednich potomków Teofila Dmochowskiego zachowało się niewiele szczegółów dotyczących pochodzenia i statusu jego rodziny. Wiedza ta ograniczała się właściwie do miejsca zamieszkania w dworze w Kumieciach, informacji o żonie i dzieciach oraz nazw dwóch wsi, których prawdopodobnie był właścicielem. Z kolei w przekazach krewnych z Drewnowa-Dmoszek przetrwała jedynie pamięć o wyjeździe obu braci w młodym wieku na Litwę oraz o objęciu przez nich – w nieznanych okolicznościach – dużego, choć bliżej nieokreślonego majątku ziemskiego. Rodzina ta była również przekonana, że zarówno Teofil, jak i Franciszek zmarli bezpotomnie. 

Rycina 3. Uproszczone drzewo genealogiczne Dmochowskich z Drewnowa-Dmoszek z uwzględnieniem Franciszka i Teofila Dmochowskich (opracowanie: Marek Z. Barański na podstawie badań Barbary Dmochowskiej, Krzysztofa Dmochowskiego oraz badań własnych).

Nawiązanie kontaktu między przedstawicielami spokrewnionych rodzin za pośrednictwem strony internetowej dmochowscy.info, a następnie skonfrontowanie posiadanej wiedzy i rodzinnych przekazów, jak również pozyskanie dotąd nieznanych dokumentów archiwalnych, pozwoliły – mimo upływu wielu lat – rozwiązać kilka rodzinnych zagadek i napisać historię braci Dmochowskich na nowo. Niezwykle istotnym efektem tych działań było także połączenie trzech gałęzi żyjących obecnie potomków Norberta Dmochowskiego, którzy do niedawna nie mieli wzajemnej świadomości o swoim istnieniu (Ryc. 4).

Rycina 4. Pierwsze spotkanie rodzinne w Drewnowie-Dmoszkach, 2018. Od lewej: Barbara Dmochowska (żona Sławomira Dmochowskiego), Jolanta Lewandowska (wnuczka Teofila), Sławomir Dmochowski (syn Leopolda Dmochowskiego), Zygmunta Barańska (wnuczka Teofila), Leopold Dmochowski (prawnuk stryjeczny Teofila) i Halina Jaźwińska (żona Leopolda Dmochowskiego) (fot. Marek Z. Barański).

Historia Franciszka i Teofila, podobnie jak sam proces jej odkrywania, są pełne dramaturgii. Poniższy podział na akty stanowi próbę oddania emocji, które towarzyszyły poznawania kolejnych faktów oraz weryfikacji dotychczasowej wiedzy. Tego rodzaju pozytywne emocje stanowią niezwykle cenną i integralną część poszukiwań genealogicznych.

Akt I: Zaginieni bracia

Zarówno Franciszek, jak i Teofil urodzili się w Drewnowie-Dmoszkach, a zmarli na Litwie jako dziedzice dóbr Kumiecie i przyległych. Ostatni potwierdzony kontakt między Dmochowskimi z Litwy a resztą rodziny pozostałą na historycznym Mazowszu miał miejsce w czasie I wojny światowej. Świadczą o tym zapiski Barbary Dmochowskiej, która – skrupulatnie odtwarzając dzieje rodziny Dmochowskich z Drewnowa-Dmoszek – umieściła przy imionach Franciszka i Teofila następujące adnotacje:

„Franciszek w młodości wyjechał na Litwę z bratem Teofilem. Prawdopodobnie w okolicach Olity w miejscowości Kumiecie posiadali 7 folwarków. Nie wiadomo, w jaki sposób uzyskali ten majątek. Odwiedzali Drewnowo-Dmoszki jeszcze do około 1910 roku, przywożąc całej rodzinie prezenty. Nie mieli dzieci. Jeden folwark zapisali Lucjanowi Długoborskiemu, który był synem Emilii – córki Kacpra Dmochowskiego (przyrodniego brata Franciszka i Teofila – przyp. red.).”

„Teofil w młodości wyjechał na Litwę z bratem Franciszkiem. Ani Teofil, ani Franciszek nie mieli dzieci, choć jeden z nich był najprawdopodobniej żonaty. Na początku lat 50. XX wieku do rodziny Dmochowskich z Drewnowa-Dmoszek przyszedł list od Zofii Lipskiej, która pracowała w szpitalu w Pasłęku. Rzekomo w ośrodku tym przebywała i leczona była żona Teofila lub Franciszka. Bardzo chciała się spotkać z Aleksandrem Dmochowskim (stryjecznym wnukiem Franciszka i Teofila – przyp. red.), aby przekazać mu jakieś informacje od obu braci. Trudne warunki rodzinne uniemożliwiły wyjazd i spotkanie. Została zaprzepaszczona szansa, by dowiedzieć się prawdy o ich wyjeździe”.

Akt II: Potomkowie Teofila Dmochowskiego

Przywołane zapiski zawierały cenne, choć nie zawsze zgodne z prawdą informacje. Teofil Dmochowski był bowiem nie tylko mężem Stanisławy z Mendygrałów (1895-1958) (Ryc. 5), ale także ojcem dwójki dzieci: Jana (ok. 1918-po 1939) oraz Zofię (1920-1989). Pamięć o nim, zarówno wśród jego dzieci, jak i – przede wszystkim – wnuków oraz prawnuków, była jednak bardzo ograniczona. Jak już wspomniano, brakowało wiedzy nie tylko na temat jego krewnych, ale również miejsca pochodzenia. Wpływ na to miały dwa zasadnicze czynniki. Po pierwsze, pożycie małżeńskie Teofila i Stanisławy trwało zaledwie kilka lat i zakończyło się wraz ze śmiercią tego pierwszego w 1921 roku. Po drugie, wydarzenia oraz konsekwencje II wojny światowej doprowadziły nie tylko do utraty całego majątku przez rodzinę Dmochowskich, ale również w dramatyczny sposób zakończyły ich obecność na Litwie. Jan Dmochowski, syn Teofila, jako przedstawiciel lokalnej inteligencji, został na początku wojny aresztowany przez Sowietów i wywieziony na wschód. Wszelkie powojenne próby jego odnalezienia lub uzyskania informacji o jego losie – również za pośrednictwem Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża – nie przyniosły żadnych rezultatów.

Rycina 5. Fotografia portretowa Teofila i Stanisławy Dmochowskich (po lewej) oraz odpis ich aktu małżeństwa z 1916 roku (po prawej) (archiwum rodzinne potomków Teofila Dmochowskiego).

Dramatu rodziny dopełnił terror okresu stalinowskiego, obejmujący m.in. aresztowanie i wieloletnie uwięzienie Zofii z Dmochowskich Szymanowskiej, córki Teofila, oraz aresztowanie, uwięzienie i stracenie jej męża – Zygmunta Szymanowskiego – pod zarzutem przynależności do Armii Krajowej i działań w ramach niepodległościowego podziemia antykomunistycznego. W następstwie tych tragicznych wydarzeń, Stanisława Dmochowska-Wagner (wdowa po Teofilu, która w 1922 roku wyszła ponownie za mąż za Ottona Wagnera – zmarłego podczas bombardowania Berlina w trakcie wojny) w dużej mierze samodzielnie wychowywała trzy wnuczki: Zygmuntę, Jolantę i Bożennę – córki Zofii i Zygmunta.

Zmagała się przy tym z przewlekłą chorobą serca, spędzając ostatnie dwa lata życia głównie w szpitalu w Elblągu. Prawdopodobna próba nawiązania kontaktu ze strony Stanisławy Dmochowskiej-Wagner, o której wspomina w swoich notatkach Barbara Dmochowska, miała niewielkie szanse powodzenia. Na przeszkodzie stanęły zarówno trudna sytuacja życiowa obu rodzin, jak i powojenne prześladowania. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że również Dmochowscy z Drewnowa-Dmoszek doświadczyli represji ze strony władz komunistycznych w Polsce Ludowej. Część ich majątku była zagrożona konfiskatą, a Aleksander Dmochowski (stryjeczny wnuk Franciszka i Teofila) spędził kilka lat w więzieniu, oskarżony o wspieranie Armii Krajowej – mimo że ani on, ani reszta rodziny nie brali wówczas czynnego udziału w działalności antykomunistycznej.

Akt III: Kontakt spokrewnionych rodzin

Opisane powyżej wydarzenia sprawiły, że można było odnieść wrażenie, iż rozwiązanie rodzinnej zagadki stało się niemożliwe. Przełom nastąpił jednak dzięki odnalezieniu informacji o zgonie Teofila Dmochowskiego w ogólnodostępnej, internetowej bazie danych www.epaveldas.lt (Ryc. 6). Serwis ten gromadzi zdigitalizowane materiały związane z litewskim dziedzictwem kulturowym, w tym skany archiwalnych akt parafii rzymskokatolickiej p.w. Przemienienia Chrystusa w Metelach (lit. Meteliai). Do tej właśnie parafii należała wieś Kumiecie, której – zgodnie z przekazem rodzinnym – właścicielem był najpierw Teofil, a później jego syn Jan.

Rycina 6. Skrótowy akt zgonu Teofila Dmochowskiego (źródło: Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego).

W skrótowym akcie zgonu Teofila Dmochowskiego, sporządzonym w języku litewskim, podano imiona i nazwiska jego rodziców – Aleksandra i Agnieszki Dmochowskich – oraz miejsce jego urodzenia: miejscowość Drewnowo-Dmoszki, należącą do parafii Boguty w dawnej guberni łomżyńskiej. Informacje te okazały się niezywkle cenne dla potomków Teofila, gdyż dotąd nie były im znane. Pozwoliły na postawienie pierwszych kroków w kierunku rozbudowy drzewa genealogicznego, w oparciu o indeksy ksiąg metrykalnych udostępnione na stronie http://geneteka.genalodzy.pl oraz skany tychże ksiąg dostępne na portalach metryki.genealodzy.pl i szukajwarchiwach.pl. IKluczową rolę w dalszym odtworzeniu historii rodziny – sięgającej XVII wieku – odegrały także dane archiwalne i informacje zebrane w ostatnich kilkunastu latach przez Barbarę i Sławomira Dmochowskich z Drewnowa-Dmoszek, Krzysztofa Dmochowskiego z Warszawy, a także Algisa Balsysa z Olity (Ryc. 7).

Rycina 7. Spotkanie rodzinne w Olicie na Litwie. Od lewej: Zygmunta Barańska (wnuczka Teofila Dmochowskiego), Algis Balsys (wnuk Lucjana Długoborskiego) i Teresa Balsys (żona Algisa Balsysa) (fot. Marek Z. Barański).

Akt IV: Dziedzic Piotr Skupiewski

Pomimo nawiązania kontaktu między przedstawicielami spokrewnionych rodzin, wciąż nie udało się jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego i w jaki sposób Franciszek i Teofil Dmochowscy znaleźli się na Litwie. Dalsza kwerenda akt parafii w Metelach rzuciła jednak nowe światło na dzieje litewskiej linii rodu. Odnaleziono bowiem akty zgonu Agnieszki z Godlewskich Dmochowskiej (1819-1902) oraz Joanny Franciszki Dmochowskiej (1833-1904), odpowiednio matki i przyrodniej siostry Franciszka i Teofila. Najistotniejsze dla dalszych badań okazały się jednak akta zgonu Piotra Skupiewskiego (ok. 1797-1875) oraz Franciszka Dmochowskiego (1855-1875), w których obaj zostali opisani jako dziedzice dóbr Kumiecie i dalszych (Ryc. 7 i 8). Co warte podkreślenia, obaj zmarli w tym samym roku – Skupiewski 11 lutego, a Dmochowski niecałe pięć miesięcy później, czyli 3 lipca 1875 roku. To nieoczekiwane odkrycie wzbudziło zdziwienie i otworzyło pole do wielu spekulacji: czy i dlaczego Piotr Skupiewski przekazał swój majątek młodemu Franciszkowi? Czy istniały między nimi więzy krwi lub powinowactwa?

Rycina 7. Akt zgonu Piotra Skupiewskiego (źródło: Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego).

Rycina 8. Akt zgonu Franciszka Dmochowskiego (źródło: Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego).

Odpowiedzi na powyższe pytania stały się możliwe dopiero po odnalezieniu w Archiwum Państwowym w Suwałkach rękopisu (sygnatura 63/210/0/-/135), zawierającego akta Sądu Pokoju w Sejnach z 1875 roku dotyczące „opieczętowania pozostałości po śp. Piotrze Skupiewskim, dziedzicu dóbr Kumiecie i dalszych„. Dokumentacja ta okazała się cenna pod wieloma względami. Przede wszystkim zawierała wypis testamentu Piotra Skupiewskiego z 6 lutego 1875, w którym znalazło się niezwykle istotne dla rozwiązania rodzinnej zagadki zdanie:

„Ja, Piotr Skupiewski, na wypadek mojej śmierci całkowity mój majątek, jaki się po mnie zostanie zapisuję na własność ciotecznemu mojemu wnukowi Franciszkowi Dmochowskiemu.”

Oświadczenie to nie pozostawia wątpliwości: Dmochowscy weszli w posiadanie majątku na Litwie na mocy spadku po bezżennie i bezpotomnie zmarłym krewnym. Piotr Skupiewski okazał się bowiem bratem babki Franciszka i Teofila – Petroneli ze Skupiewskich Dmochowskiej.

Przywołana dokumentacja aktowa, odnaleziona w Archiwum Państwowym w Suwałkach, zawierała również szereg cennych informacji dotyczących opieczętowania przez członków Sądu Pokoju w Sejnach pozostałości majątkowych po Piotrze Skupiewskim. Z jej treści, że zmarły dziedzic posiadał tytuł własności nie tylko do dóbr Kumiecie, ale także folwarków: Obelicy Struczkowskich oraz Obelicy Proniewiczów. W aktach szczegółowo opisano budynki, liczne przedmioty ruchome oraz inwentarz żywy, o czym świadczy poniższy fragment:

„Przeszedłszy z kolei do domu nowego mieszkalnego, za życia spadkodawcy Skupiewskiego stojącego pustkami dokąd obecnie przeniesiono jego ciało, w sieniach domu tego zamknęliśmy i opieczętowaliśmy drzwi na górę prowadzące, na jakowej znajduje się skład różnych rzeczy; w pokojach zaś na dole będących znaleziono: 3 łóżka, 3 piernaty, 3 kołdry, 7 poduszek, dywan, kanapę, 12 krzeseł, 2 fotele, 2 stoły przed kanapą, 2 stoliki do kawy, toaletkę pustą z lusterkiem, szafkę oszkloną zawierającą w sobie karafkę, kilka szklanek, futro stare [z niedźwiedzia], a w spiżarni słoninę, mięsiwo, […] oraz pół laski masła, które to przedmioty pozostawiliśmy nieopieczętowane; niepieczętowaliśmy też piwnicy pod spichrzem, w której mieści się 7 sporych beczułek […], około 100 korcy kartoflii i kilka korcy [brukwi], z powodu, że przedmiota te do prowadzenia gospodarstwa są potrzebne i łatwemu ulegają zepsuciu. Sam jednak spichrz, w którym znajduje się kilkaset korcy różnego rodzaju zboża i insze zapasy gospodarcze, zamknęliśmy na zamki i dwoje drzwi zewnętrznych, do tegoż spichlerza prowadzących, opieczętowaliśmy. Przeglądając dalsze budowle a mianowicie wozownię i chlewy, znaleźliśmy w takowych koczobryk, 4 bryczki, magiel 6 wozów [zaprzęgu], 6 sań prostych, 2 porządnych do wyjazdu, sanki jednokonne, 23 konie, 10 źrebiąt, 39 krów, 4 buhaje, 19 sztuk [młodzieży], tj. bydła młodego, 3 woły, 39 owiec, 9 świń, 8 soch, tyleż bron, 4 szory, i około 20 fur [ziarna]; a w stodole: arfę młockarnię, sieczkarnię, około 30 korcy niearfowanej pszenicy, około 10 kop pszenicy [w snopie], 10 fur koniczyny, 3 fury wyki, 200 kop żyta i z 10 kop [okładów] żytnich, jakowo te wszystkie przedmiota jako niezbędne przy prowadzeniu gospodarstwa pozostawiliśmy nieopieczętowane.”

Akt V: Przedwczesna śmierć Franciszka Dmochowskiego

Dozór nad całością opieczętowanego oraz pozostawionego bez opieczętowania majątku po zmarłym Piotrze Skupiewskim powierzono ojcu zapisobiorcy – Aleksandrowi Dmochowskiemu, który specjalnie w tym celu przybył z Drewnowa-Dmoszek na Litwę. Decyzja ta wynikała z faktu, że Franciszek Dmochowski był wówczas jeszcze osobą niepełnoletnią (zgodnie z prawem cywilnym Królestwa Polskiego, pełnoletniość osiągano po ukończeniu 21. roku życia). Mimo to bardzo szybko – już kilka dni po śmierci spadkodawcy – stał się on pełnoprawnym dziedzicem dóbr Kumiecie i dalszych, na mocy aktu usamowolnienia sporządzonego przez jego ojca.

Stosunkowo płynne przejęcie spadku po Piotrze Skupiewskim nie zapowiadało tragedii, która miała wkrótce dotknąć nowego dziedzica. Franciszek zmarł bowiem zaledwie kilka miesięcy po objęciu majątku, w wieku niespełna 20 lat. Jego nagła śmierć wywołała szereg domysłów. W rodzinie Dmochowskich z Drewnowa-Dmoszek do dziś żywa jest pamięć, jakoby Franciszek – w wyniku podstępu – utonął wraz z miejscowym księdzem. Co ciekawe, faktem jest, że Dmochowscy pozostawali w konflikcie z proboszczem Bielewiczem parafii w Metelach, księdzem Bilewiczem. Szczegółowy opis tego sporu znajduje się we wspomnianej dokumentacji archiwalnej z 1875 roku. Ksiądz, wykorzystując niedoświadczenie niepełnoletniego Franciszka oraz nieobecność jego opiekunów, przywłaszczył sobie część pieniędzy pochodzących z masy spadkowej, których – mimo ponawianych wezwań – nie chciał zwrócić (Ryc. 10).

Rycina 10. Fragment akt Sądu Pokoju w Sejnach z 1875 roku zawierający zapis przesłuchania księdza Bielewicza w sprawie dotyczącej pozostałości majątkowej po śp. Piotrze Skupiewskim (źródło: Archiwum Państwowe w Suwałkach).

W wyniku interwencji Sądu Pokoju w Sejnach udało się wypracować polubowne rozwiązanie sporu. Nie wiadomo jednak, czy ustalenia te były faktycznie respektowane przez obie strony konfliktu, a w szczególności przez proboszcza Bielewicza, który został zobowiązany do zwrotu części przywłaszczonych pieniędzy. Warto odnotować, że dzięki dokładnej analizie księgi zgonów parafii Metele udało się ustalić, iż tego samego dnia, co Franciszek Dmochowski, zmarło jeszcze dwóch młodych mężczyzn, w tym wikary parafii w Metelach (Ryc. 10). Możliwe więc, że faktycznie doszło do utonięcia, prawdopodobnie w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Biorąc jednak pod uwagę lakoniczną treść aktów zgonu zarówno Franciszka, jak i pozostałych dwóch zmarłych, pozostaje to jednie w sferze przypuszczeń.

Rycina 11. Akta zgonu Józefa Oranta – wikariusza parafii w Metelach – oraz Antoniego Szypińskiego – rządcy dóbr Metele – którzy zmarli tego samego dnia co Franciszek Dmochowski (źródło: Archiwum Historyczne Państwa Litewskiego).

Akt VI: Teofil Dmochowski

Wraz ze śmiercią Franciszka dobra Kumiecie i dalsze najprawdopodobniej ponownie przeszły w ręce Aleksandra Dmochowskiego. Ten z kolei zapewne przekazał je swojemu młodszemu synowi – Teofilowi. Nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy to nastąpiło. Biorąc pod uwagę nastoletni wiek Teofila w chwili śmierci brata, należy rozważyć kilka scenariuszy. Aleksander mógł usamowolnić syna – podobnie jak wcześniej w przypadku Franciszka – lub też sam sprawować zarząd nad majątkiem bądź powierzyć go wyznaczonemu zarządcy aż do momentu, gdy Teofil osiągnął pełnoletność. Faktem pozostaje, że zamieszkały w Kumieciach T. Dmochowski, prawdopodobnie właśnie Teofil, figuruje jako członek zwyczajny Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych w rocznikach za lata 1887 i 1888 (Ryc. 12).

Rycina 12. Fragment Rocznika Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych za rok 1887, zawierający wzmiankę o T. Dmochowskim jako członku zwyczajnym (źródło: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi).

Wydaje się, że Teofil – mimo, jak można przypuszczać, braku wyższego wykształcenia – był prężnym i rozsądnym gospodarzem. Zgodnie z przekazami rodzinnymi z powodzeniem handlował czerwoną koniczyną oraz serami, eksportując te wyroby za granicę. Utrzymywał też dobre relacje ze służbą i miejscowymi chłopami, którym udzielał pożyczek pieniężnych w zamian za wykonanie określonych prac. Stosunkowo wysoki status materialny Teofila potwierdza fakt, że to on ufundował organy w kościele parafialnym w Metelach. Do dziś na instrumencie tym, sprowadzonym najprawdopodobniej z Warszawy, znajduje się tabliczka z napisem: „Ofiara Pana dziedzica Teofila Dmochowskiego” – w języku polskim i litewskim (Ryc. 13).

Rycina 13. Organy w kościele parafialnym p.w. Przemienienia Chrystusa w Metelach, ufundowane przez Teofila Dmochowskiego (fot. Marek Z. Barański).

Posiadanie stosunkowo dużego majątku wiązało się z szeregiem obowiązków oraz wymagających prac. Nic więc dziwnego, że Teofil sprowadził na Litwę najpierw swoich krewnych, a później również członków rodziny żony. Jednym z jego najbliższych współpracowników był stryjeczny wnuk Lucjan Długoborski – syn Adolfa Długoborskiego i Emilii z Dmochowskich Długoborskiej (Ryc. 14). Teofil prawdopodobnie przekazał Lucjanowi i jego rodzinie jeden z należących do siebie folwarków, zlokalizowany – zgodnie z przekazami rodzinnymi – w Obelicy Piaseckich. Sugerowałoby to, że Dmochowski nie tylko utrzymał majątek odziedziczony po Piotrze Skupiewskim, ale także zdołał go powiększyć o kolejne dobra.

Rycina 14. Lucjan i Wincenta Długoborscy z córkami, najprawdopodobniej na początku lat 30. XX wieku (archiwum rodzinne potomków Teofila Dmochowskiego).

Po śmierci Teofila wszystkie dobra ziemskie najprawdopodobniej przeszły w ręce jego żony i dzieci (Ryc. 15 i 16). Być może na mocy testamentu lub innych ustaleń Stanisława Dmochowska otrzymała majątek w Porzeczanach, Jan Dmochowski – w Kumieciach, natomiast Zofia Dmochowska – w Obelicy, prawdopodobnie Proniewiczów lub Struczkowskich. Taki stan rzeczy zdaje się potwierdzać dokumentacja z Archiwum Państwowego w Białymstoku, zawierająca akta spraw odszkodowawczych z 1946 roku dotyczących majątków pozostawionych przez Stanisławę Dmochowską-Wagner oraz Zofię z Dmochowskich Szymanowską.

Rycina 15. Ganek dworku w Kumieciach, sierpień 1937. Od lewej u góry: Otto Wagner (drugi mąż Stanisławy Dmochowskiej-Wagner), Stanisława Dmochowska-Wagner (wdowa po Teofilu). Od lewej u dołu: Jan Dmochowski (syn Teofila), Ryszard Wagner (syn Ottona Wagnera i Stanisławy Dmochowskiej-Wagner) oraz Zofia Dmochowska (córka Teofila) (archiwum rodzinne potomków Teofila Dmochowskiego).

Rycina 16. Zdjęcie okolicznościowe przed gankiem dworku w Kumieciach, wykonane najprawdopodobniej na początku lat 30. XX wieku (archiwum rodzinne potomków Teofila Dmochowskiego).

Znaczna część zabudowy dworskiej w Kumieciach przetrwała do dziś i nadal jest użytkowana (Ryc. 17). W samym dworku, po wojnie początkowo funkcjonowała szkoła wiejska, a obecnie znajdują się w nim mieszkania komunalne. W bezpośrednim otoczeniu budynku zachował się również stary drzewostan. Natomiast nie udało się dotąd odnaleźć pozostałości majątku nieruchomego w Poprzeczanach i Obelicy, mimo że – zgodnie z informacjami zawartymi w przywołanych aktach spraw odszkodowawczych – nie został on zniszczony podczas II wojny światowej.

Rycina 17. Dawny dworek rodziny Dmochowskich w Kumieciach, 2018 (fot. Marek Z. Barański).

Akt VII: Miejsce pochówku Teofila Dmochowskiego

Pomimo rozwiązania głównej zagadki rodzinnej, dotyczącej powodów wyjazdu Franciszka i Teofila na Litwę, wiedza o historii Dmochowskich na tych terenach wciąż pozostaje ograniczona. Każdy odnaleziony dokument archiwalny lub zdjęcie prowokuje do zadawania kolejnych pytań. Jedną z ważnych, wciąż nierozstrzygniętych kwestii pozostaje miejsce pochówku nie tylko Teofila i Franciszka Dmochowskich, ale także ich matki Agnieszki, przyrodniej siostry Joanny Franciszki, poprzedniego dziedzica Piotra Skupiewskiego oraz rodziców Stanisławy Dmochowskiej-Wagner – Franciszka i Rozalii Mendygrałów. Najprawdopodobniej spoczywają oni na cmentarzu komunalnym w Metelach, na co wskazuje zarówno miejsce ich zamieszkania, jak i przekazy ustne.

Prawdopodobne miejsce spoczynku Teofila Dmochowskiego wskazał pod koniec lat 90. XX wieku Pan Kruszewski. Jak twierdził, po śmierci jego matki – która odebrała sobie życie i której odmówiono pochówku z udziałem miejscowego księdza – jej ciało zostało złożone, za zgodą Stanisławy Dmochowskiej-Wagner, w murowanym grobowcu należącym do rodziny Dmochowskich. O decyzji tej miały zadecydować bliskie, przyjacielskie relacje łączące obie kobiety. To samo miejsce – charakterystyczny, niewielki kopiec porośnięty dziką roślinnością (Ryc. 18) – wskazała również osoba, pracująca przed wojną na dworze u Dmochowskich, a z którą podczas swojej pierwszej wizyty w Kumieciach i Metelach w 1989 roku kontakt miała Jolanta Lewandowska, córka Zofii Szymanowskiej z domu Dmochowskiej.

Ryc. 18. Widok kopca wskazywanego jako prawdopodobne miejsce pochówku Teofila Dmochowskiego na cmentarzu komunalnym w Metelach, 2018. Widoczny krzyż – jak sugeruje znaleziona przy nim tabliczka – oznacza miejsce spoczynku Elżbiety Mackiewicz (z d. Wencus, 1854-1890?) (fot. Marek Z. Barański).

W 2019 roku, za zgodą zarządcy cmentarza, przeprowadzono prace wykopaliskowe, w wyniku których pod sztucznie uformowanym kopcem odsłonięto zarys murowanego grobowca o wymiarach około 2,40 x 2,65 m i wysokości min. 0,8 m. Grobowiec ten składał się z dwóch przesklepionych, zaślepionych komór, rozdzielonych środkową pachą wypełnioną gruzem ceglanym. Od frontu, w narożnikach oraz w części środkowej grobowiec posiadał charakterystyczne, niewielkie występy, mogące pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną (Ryc. 19). Podczas eksploracji kopca, którego usypanie bez wątpienia pozostawało w związku z budową grobowca, nie odnaleziono żadnych artefaktów. W jego pobliżu, po lewej stronie (patrząc od frontu), tuż pod powierzchnią odsłonięto głaz narzutowy, którego rozmiar i ciężar uniemożliwiły jego przemieszczenie. Niewykluczone, że kamień ten mógł pierwotnie pełnić funkcję oznaczenia tego lub innego grobowca. Mógł również zostać wykopany podczas prac ziemnych i pozostawiony obok wykopu pod grobowiec. Tak czy inaczej, na widocznej, stosunkowo płaskiej powierzchni głazu nie stwierdzono śladów napisów, które mogłyby rzucić światło na jego przeznaczenie.

Ryc. 19. Widok na pozostałości murowanego i dwukomorowego grobowca odkryte podczas badań sondażowych pod sztucznie uformowanym kopcem na cmentarzu komunalnym w Metelach, 2019 (fot. Marek Z. Barański)

Wyniki prac wykopaliskowych zwiększyły prawdopodobieństwo, że badane miejsce może być grobowcem Teofila Dmochowskiego i Kruszewskiej. W 2022 roku grobowiec został ogrodzony przęsłami wzorowanymi na lokalnych realizacjach z początku XX w., a zaprojektowanymi przez autora artykułu i wykonanymi przez Remigiusza Bystrka – właściciela Pracowni Kowalstwa Artystycznego Bystrek w Gdańsku. Rok później ustawiono symboliczną, granitową płytę nagrobną z inskrypcją w języku polskim i litewskim (Ryc. 20). Obiekt ten oddaje hołd pamięci Teofila Dmochowskiego oraz innych osób z nim spokrewnionych lub spowinowaconych.

Ryc. 20. Widok na płytę nagrobną oraz ogrodzenie grobowca, uznawanego za prawdopodobne miejsce pochówku Teofila Dmochowskiego. Cmentarz komunalny w Metelach, 2023 (fot. Marek Z. Barański)

Post scriptum

Artykuł w znacznej mierze opiera się na dokumentach archiwalnych, pozyskanych lub odnalezionych przez genealożkę Katarzynę Regulską oraz autora wpisu. Istotnym jego uzupełnieniem są także przekazy rodzinne, zachowane dzięki Barbarze Dmochowskiej z Drewnowa-Dmoszek oraz córkom Zygmunta i Zofii Szymanowskich: Zygmuncie Barańskiej, Jolancie Lewandowskiej i Bożenie Przyłęckiej. Materiał ten wzbogacają dodatkowo informacje genealogiczne dotyczące rodziny Dmochowskich i Długoborskich, udostępnione przez Krzysztofa Dmochowskiego z Warszawy oraz Algisa Balsysa z Olity. Współpraca pomiędzy wymienionymi osobami została nawiązana za pośrednictwem strony internetowej dmochowscy.info.

Prace wykopaliskowe na cmentarzu komunalnym w Metelach przeprowadzili 21 i 22 września 2019 roku autor artykułu wraz z Katarzyną Regulską i Martą Saj. Montaż ogrodzenia oraz instalację pomnika zrealizowali autor artykułu oraz Wojciech Przyłęcki – wnuk Zofii Szymanowskiej, z domu Dmochowskiej. Realizacja tych działań nie byłaby możliwa bez zaangażowania Remigiusza Bystrka oraz życzliwości Pani Danuty – zarządczyni cmentarza w Metelach – oraz Ilony Niedźwiedź – tłumaczki języka polskiego i litewskiego. Bardzo za to dziękuję!

marek z. barański

Bibliografia